Zuid-Afrika, Landgoed Boschendal, botanische tuin Kirstenbosch en boerderijen in de Karoo

Landhuis Boschendal in Kaap-Hollandse stijl.

In februari 2009 hebben mijn vrouw en ik een studiereis gemaakt door Zuid-Afrika. Tijdens deze reis hebben we verschillende natuurparken, botanische tuinen en landgoederen bezocht. In dit artikel wil ik iets vertellen over het landgoed Boschendal in de Kaaps-hollandse bouwstijl, de prachtige Kirstenbosch National Botanical Garden en halfwoestijn Karoo.

Landgoed Boschendal, Franschhoek 

Boschendal is een landhuis en wijn- en fruitbedrijf in de Zuid Afrikaanse plaats Franschhoek in de gemeente Stellenbosch.

Het huidige landgoed Boschendal komt voor uit twee landgoederen uit 1690 en 1713, beiden gesticht door hugenoten. Beide boerderijen waren 54 hectare groot. In 1715, kocht Abraham de Villiers, ook een hugenoot, Boschendaal na eerder al de boerderij gesticht door Nicolas de Lanoy gekocht te hebben. Nadien werden de twee boerderijen samengevoegd. In 1738 werd Boschendal overgedragen, zoals dat toen gebruikelijk was aan de jongste zoon, Jean of Jan. Deze Jan was twee keer getrouwd en had een enorm gezin. Zijn twintigste kind, Paul de Villiers, werd in 1807 eigenaar van Boschendal en liet het omstreeks 1812 verbouwen in zijn huidige vorm: een H-vormig huis met aan de voor- en achterzijde siergevels en gevels aan de uiteinden van elk van de vier vleugels.

Het huis is in de Kaaps-Hollanse stijl gebouwd. De Kaaps-Hollandse stijl is een bouwstijl ontstaan in de Nederlandse Kaapkolonie in de tweede helft van de zeventiende eeuw.

Kopgevel Boschendal met barokke elementen.

De Kaaps-Hollandse stijl kenmerkt zich door:

·        de witgepleisterde muren

·        een rieten dak

·        symmetrische opzet

·        een centrale, rijkversierde siergevel

·        een bordes (stoep) voor het huis

·        neoclassicistische, barokke en/of rococo invloeden

De stijl werd toegepast van eind zeventiende tot midden achttiende eeuw. Eind negentiende eeuw was er sprake van een herleving. Deze stijl wordt neo-Kaaps-Hollandse stijl genoemd  of Cape Dutch revival. Boschendal is een voorbeeld van Kaaps-Hollandse stijl. Andere voorbeelden zijn:

·        Groot Constantia (in zijn huidige vorm uit het einde van de 18e eeuw)

·        delen van Kasteel de Goede Hoop (uit de jaren 1780)

·        Rhone (uit omstreeks 1795)

·        Burgerhuis (Stellenbosch)

·        Vrede en Lust (Franschhoek)

Om het hele huis Boschendal loopt een stoep (bordes), die aan de noordwestzijde bijna op grondniveau ligt, terwijl er aan de zuidoostzijde een halfronde trap met zeven treden nodig is om hem te bereiken. Op een afdak in één van de zijhoven na, is het exterieur van het huis sindsdien onveranderd gebleven.

De bijgebouwen (slavenverblijf, kippenhok, koetshuis en wynkelder) lopen parallel aan weerszijden van de monumentale oprijlaan. Het koetshuis en wynkelder bezitten beiden neoklassieke siergevels uit het jaar 1802, die zich precies tegenover elkaar bevinden.

Ommuurde kippenren met legbakken.

Afrikaanse lelies in Kirstenbosch.

Het complex bleef tot 1879 eigendom van de familie De Villiers. In 1897 kocht Cecil Rhodes het. Cecil Rhodes was een diamantmagnaat, stichter van Rhodesia en 7^e president van Zuid-Afrika. Tegenwoordig is Boschendal in bezit van het bedrijf Rhodes Fruit Farms. Dit bedrijf liet het onlangs grondig restaureren door architect G.T. Fagan. Het landgoed produceert nog steeds wijn en fruit. Het koetshuis is tegenwoordig in gebruik als restaurant. In het hoofdhuis is een museum met schilderijen en kunstnijverheid ingericht.

Kirstenbosch National Botanical Garden, Kaapstad
Aan de oostzijde van de Tafelberg ligt Kirstenbosch, een 528 ha groot gebied waar je heerlijk kunt wandelen. De Botanische Tuinen zijn een onderdeel van dit gebied en omvat 36 ha. Je kunt hier meer dan 4.000 inheemse planten en bloemen bekijken. Er is een informatie centrum waar je een gedetailleerde plattegrond kunt krijgen van de wandelpaden die in de tuin zijn aangelegd, verder zijn er verschillende restaurants en winkels.

Fraaie trappartij als overgang van de ene tuin naar de andere.

De tuin is in augustus t/m oktober op zijn mooist, als alles in bloei staat. Heel bijzonder zijn dan de Protea's die in veel verschillende kleuren en maten te zien zijn. Rond die tijd staat de King Protea (Protea cynaroides) nog in bloei. Deze Koningsprotea of “Honingpot” is de nationale bloem van Zuid-Afrika. De bloemen hebben een doorsnede van wel 20cm en trekken veel suikervogels aan.

Er komen hier veel verschillende vogels voor, waaronder prachtig gekleurde Sunbirds, grote uilen en de gele Kanarie. Al lopend kom je steeds hoger en op het laatst heb je dan een prachtig uitzicht over Kaapstad. Om de zoveel meter staan er bankjes en elk bankje is opgedragen aan één of meerdere personen. Diverse wandelpaden lopen door naar de top van de Tafelberg.

Kaap Leopard Uil in Kirstenbosch.

Wandelpad naar de achterzijde van de Tafelberg.

Tuin is eigenlijk geen goed woord. Kirstenbosch is een gigantisch park met heel veel wandelpaden en verdeeld in verschillende gebieden zodat je iedere keer weer in een andere "tuin" terecht komt. Het is zo groot dat je in één bezoek niet eens alles kunt bekijken.

Karoo
Tijdens onze studiereis zijn we onder andere door de Karoo gereden die veel indruk heeft gemaakt. Het was een overweldigende indruk van de grote leegte. De Karoo is een landstreek in Zuid-Afrika die het grootste deel van de Noordelijke Kaap-provincie beslaat.

Verlaten boerderij, in de Karoo, tussen Graaff-Reinet en Oudtshoorn, met opgaande beplanting op het erf.

Het gebied is een halfwoestijn die vrijwel geheel boomloos is. De streek is sterk Afrikaanstalig en wordt gebruikt voor extensieve veeteelt. De wegen in de Karoo zijn vaak onverhard, maar omdat het weinig regent en er weinig verkeer is, zijn ze uitstekend te berijden. Op sommige plekken komen typische boerderijen voor met golfplaten daken. De boerderijen zijn vanaf ver te herkennen door de opgaande beplanting rondom de bebouwing.

Struisvogels in de omgeving van Oudtshoorn.

Het stadje Oudtshoorn,  in de Kleine Karoo, staat bekend om zijn struisvogelboerderijen. Dit deel van de Karoo is wat vochtiger waardoor er graslanden voorkomen. De struisvogels in de weilanden levert voor ons een bijzondere beleving.

Glazen Boerderij met erf op Schijndelse Markt

Glazen boerderij met kerk op Schijndelse Markt

De Glazen Boerderij is een multifunctioneel gebouw op het centrale marktplein van het Brabantse dorp Schijndel. Het is een uitvergrote, gemiddelde Schijndelse boerderij in glas, die de geschiedenis probeert in te halen met een hang naar het verleden. Dit marktgebouw met een totaal oppervlak van 1.600 m2 bevat winkels, restaurants, kantoren en een wellness centrum. Drie en dertig jaar na het eerste initiatief van de Schijndelse architect Winy Maas over de open plek op de markt van zijn geboortedorp werd het gebouw gerealiseerd.

Luchtfoto van boerderij met erf

Schaal van het marktplein
Het Schijndels Marktplein heeft geleden onder de bombardementen tijdens Operation Market Garden gedurende de Tweede Wereldoorlog. Het plein is sindsdien vergroot en meerdere keren verbouwd. Het bleek een te groot plein voor het dorp. Schijndel is de geboorteplaats van Winy Maas en hij schreef in 1980 als twintigjarige een brief aan de burgemeester met een voorstel om het gat tussen het plein en de Hoofdstraat weer in te vullen met een publiek toegankelijk gebouw. In 2000 vroeg de toenmalige wethouder hem om de draad op te pakken. Sindsdien zijn in een uitvoerig proces door hem en MVRDV meerdere ontwerpen voor de plek gemaakt, het huidige gebouw is het zevende concept, eerder was ondermeer een ontwerp voor een theater voorgesteld.

Schijndel leefde intens mee met deze voor het dorp historische daad. Nachtelijke debatten, enquêtes, gedachtewisselingen in de locale pers: voor- en tegenstanders, uiteindelijk allemaal overtuigd van de noodzaak van een gebouw. Het marktgebouw met een oppervlak van 1.600 m2 bevat naast kantoren ook publieke ruimten zoals restaurants, winkels en een wellness centrum.

Terras zorgt voor de nodige drukte rondom de boerderij

Idee van de historische boerderij
Het door de gemeente vastgestelde maximale volume van het gebouw leek op de vorm van een lokale boerderij. MVRDV registreerde en fotografeerde alle overgebleven Schijndelse boerderijen en vroeg kunstenaar Frank van der Salm om een ideale, gemiddelde boerderij te componeren als collage van de bestaande boerderijen. De gemiddeldheid is bepaald naar aanleiding van een gedetailleerd onderzoek naar de bestaande boerderijen. Dit beeld is op de 1.800 m2 grote glazen gevel geprint met een moderne techniek die resulteert in het effect van gebrandschilderd glas. De print varieert in sterkte omwille van zicht en transparantie.

Met een hoogte van 14 meter is de boerderij 1.6 keer groter dan een echte boerderij. Het symboliseert de groei van het dorp dat ondertussen een stadje is geworden. De print volgt de schaalvergroting: zo is de geprinte deur van de boerderij bijvoorbeeld 4 meter hoog. Voor volwassenen is het geheel een vleugje nostalgie uit de jeugd. 

Straatzijde met leibomen

Architectenbureau MVRDV realiseerde het gebouw in opdracht van Rembrand bv, een combinatie van Van den Brand Vastgoed en Remmers Bouwbedrijf. MVRDV werkte samen met ondermeer Hooijen (constructeur), IOC Ridderkerk (installaties), Brakel Atmos (gevel) en AGC (glas).

Erf op de Schijndelse Markt
Rondom de Glazen Boerderij is een erf gerealiseerd. Met behulp van beukenhagen is het erf afgeschermd van de rest van de markt. Binnen de hagen zijn gazons en verhardingen aangebracht. Een notenboom en put op dezelfde schaal als de Glazen boerderij completeren het geheel.
Het erf wordt gebruikt als terras van de horecagelegenheid die in een deel van de boerderij is gevestigd. Dit terras zorgt tijdens goed weer dat de plek goed gebruikt wordt.

Waterput en notenboom op erf

Binnenzijde van de Glazen Boerderij

Conclusie
Bij een bezoek aan de Markt van Schijndel in juni 2015 was ik in eerste instantie verbaasd van dit vreemde gebouw op de Schijndelse Markt. Het gebouw concurreert met de kerk die eveneens als een los element op het marktplein staat. Door de schaal en de contradictie tussen een strak glazen gebouw ten opzichte van de grillige romantische boerderij op het glas geprint is het gebouw moeilijk te plaatsen. Daarnaast verwacht je zo’n boerderij niet op de markt maar in het buitengebied.
Het is duidelijk dat Schijndel een icoon heeft op haar plein en daardoor extra bezoekers trekt. De reden om de schaal van het plein aan te pakken met dit gebouw had voor mij niet gehoeven. Met een bijvoorbeeld een boomgroep had de schaal van het plein verbeterd kunnen worden. Extra winkelruimte is mijns inziens ook niet een reden om dit gebouw daar te plaatsen. Wel kun je het gebouw zien als een kunstwerk dat veel stof doet opwaaien en Schijndel duidelijker op de kaart zet.

Artikel geschreven op basis van website De glazen boerderij

Boerderijen en erven op de Azoren

Wit gepleisterde boerderij met natuurstenen kozijnen.

De laatste jaren organiseren we regelmatig dolfijnenreizen naar de Azoren. De Azoren is een eilanden archipel die behoort tot Portugal. Ze zijn gelegen op de lijn Lissabon – New York in de Atlantische Oceaan. De afstand tot het vaste land van Portugal is ongeveer 1.600 km. Er zijn negen eilanden die in drie groepen zijn onder te verdelen. De meest oostelijke groep bestaande uit Sao Miguel en Santa Maria, de centrale groep met Terceira, Graciosa, Faial, Pico en Sao Jorge en de meest westelijke groep bestaande uit Corvo en Flores. De uiterste punten van de eilandengroepen liggen ongeveer 600 km uit elkaar. De eilanden zijn volgens de geschiedenisboeken vanaf de 15^e eeuw bewoond waarbij de Portugezen de eerste bewoners waren. Door recente ontdekkingen op Pico en Terceira komt deze theorie onder druk te staan. In een later artikel kom ik hierop terug.

Boerderijen op de Azoren

Boerenwoning op Pico van lava blokken en lava split als verharding.

Tijdens onze reizen naar de Azoren valt me de eenvoud van de agrarische bebouwing op. Zoals gebruikelijk voor landelijke bebouwing gebruikt men de bouwmaterialen die voorhanden zijn. Om dat de Azoren vulkanische eilanden zijn worden de huizen opgebouwd uit lavastenen. Oorspronkelijk werden de stenen los gestapeld. Later werden de stenen passend gezaagd of gevoegd. Het houtwerk van deuren en kozijnen wordt in felle kleuren geschilderd. Nog later worden sommige huizen gepleisterd en eveneens in wit geschilderd of in felle kleuren. Bij de meer luxe bebouwing is het een combinatie van gezaagde lavasteen afgewisseld met geschilderd pleisterwerk.

Erf bij de agrarische bebouwing

Muurtjes van stapelstenen als verdeling van de moestuin.

Uiteraard wordt ook voor de indeling van het erf materiaal gebruikt uit de nabije omgeving. Vaak wordt het erf afgeschermd met lage muurtjes van zwarte lavasteen en de half verharding van het erf bestaat uit lava split of een bestrating van afgeronde lavakeien. Voor de meer luxe boerderijen wordt bij de entree een mozaïek van zwarte en witte Portugese keitjes aangelegd.
Rondom de woning met terras liggen de moestuinen waar vooral kool, aardappel en zoete aardappel wordt gekweekt. Verder komen de gangbare groenten en fruit voor. Wel zijn er verschillen per eilanden groep. Op Sao Miguel zijn enkele thee plantages (de enige in Europa) en wordt ananas gekweekt. Verspreidt over de eilanden komen worden bananen en druiven gekweekt.
Het bedrijf is vaak een gemengd bedrijf met tuinbouw en veeteelt. Omdat de oceaan zo dichtbij is werd eveneens gevist door de boeren. Tot de tachtiger jaren van de vorige eeuw werd op walvissen gejaagd. In het verleden was dit op kleine schaal waar vele inwoners van de eilanden, dus ook de boeren, deelnamen. Vanuit roeiboten werden jaarlijks enkele walvissen gevangen voor eigen consumptie. Vanaf 1985 is de jacht op walvissen gestaakt.

Beplantingen

Boerenwoning met terras van lava blokken en wit gevoegd.

De erfbeplanting wordt, evenals de andere materialen van het erf, in de directe omgeving gevonden. De Atlantische oceaan heeft een grote invloed op de vegetatie van de Azoren. De vegetatie is ingedeeld bij het Atlantisch areaal. Dit betekent dat er (naarmate je hoger komt) veel bewolking is, het er flink kan regenen, de zomers relatief koel (25°C) en de winters warm (15°C) zijn. Er is altijd water voorradig. Voor de vegetatie betekent dat, dat ze beschikken over een lange groeiperiode. Een echte rustperiode, zoals de winters in Nederland, heeft de vegetatie niet. De Azoriaanse flora bestaat daarom zowel uit Atlantische, mediterrane, kosmopolitische (over de hele wereld voorkomende) en tropische soorten.

Theeplantage op Sao Miguel.

Na de bewoning van de eilanden in de 15^e eeuw zijn veel planten, bewust of onbewust, ingevoerd. Van de 500 plantensoorten zijn er 200 ingevoerd. De uit de Himalaya afkomstige geneeskrachtige en heerlijk geurende gemberplant, woekert door alle endemische soorten, en is dus een bedreiging voor de oorspronkelijke vegetatie. Zo’n 150 jaar geleden is de Hortensia ingevoerd en wordt voornamelijk gebruikt als afscheiding van de weilanden omdat de koeien de plant niet eten.

West Friese koeien in de weilanden van Terceira.

Andere opvallende soorten zijn de prachtig blauw-paarse Afrikaanse lelie (Agapanthus), Yucca, Canna indica, Opuntia cactussen en Agaven.

Vanwege het voor planten gunstige klimaat op de Azoren zijn er ideale omstandigheden voor de landbouw. Zo groeit er de Bataat (zoete aardappel) uit tropisch Amerika ingevoerd. Ook sinaasappels, druiven, ananas, passievruchten, limoenen, citroenen, bananen, thee, tabak en maïs doen het erg goed op deze vulkanische eilanden.

Wandelpad tussen de akkers op Pico.

In de bermen komen verschillende kruiden in het wild voor, zoals Venkel, drie soorten Munt en de Yamplant of Taro. Deze laatste komt van oorsprong uit Zuidoost Azië.

Ribeira (waterval) nabij haven van Sao Ceatano (Pico). 

Zo’n 10.000 jaar geleden, na de laatste ijstijd, ontstonden de oorspronkelijke bossen op de Azoren. Boomsoorten als Zeeden, Azoriaanse laurier en jeneverbesbomen behoren tot de oorspronkelijke begroeiing. In het oorspronkelijke Laurier-Jeneverbos, dat ook op de Canarische Eilanden en Madeira voorkomt, groeien interessante planten die het geheel een tropische aanblik geven. Varens zoals dubbelloof, Niervarens en Koningsvarens komen veelvuldig voor.

“Ribeiras” of watervallen ontstaan elke keer weer na hevige regenval. Vele ribeiras lopen recht van boven de berghellingen door het bos naar beneden. Om erosie in de toekomst te voorkomen worden boeren geactiveerd om bomen aan te planten op de voormalige weilanden. Hiervoor zijn subsidies in het leven geroepen.

Naaldbomen kwamen van nature alleen voor in de kustgebieden, voornamelijk de Zeeden. Later is onder andere de Japanse Ceder ingevoerd, vanwege de bruikbaarheid van het hout voor brandstof en scheepsbouw. Het is dus geen inheemse boom maar komt veelvuldig voor op de Azoren.

In een later artikel wil ik nog terug komen op enkele buitenplaatsen en herenboerderijen op Terceira en Sao Miguel.